Limes Platalea: de onzichtbare overtocht van de lepelaars
- 2 nov
- 7 minuten om te lezen
Interview met Paco Hortas en Javier Ruiz, de oprichters van het project dat één van de meest indrukwekkende vogeltrekroutes tussen Europa en Afrika aan het licht bracht.
Een ontdekking geboren aan de kust van Cadiz
Op de stranden van de Andalusische Atlantische kust, tussen toeristen en parasols, voltrekt zich elke zomer een natuurverschijnsel van uitzonderlijke schoonheid en omvang. Duizenden lepelaars (Platalea leucorodia) steken de zee over richting Afrika, langs een migratieroute die tot voor kort onbekend was. De ontdekking is te danken aan Paco Hortas en Javier Ruiz, twee natuuronderzoekers uit Cadiz die in 2011 het Limes Platalea-project oprichtten — een naam die verwijst naar zowel het Latijnse woord voor “grens bewaakt door patrouilles” als naar het geslacht van de lepelaar. Hun doel was het bestuderen en documenteren van deze trekroute. Het project maakt deel uit van de Sociedad Gaditana de Historia Natural.
“Het begon allemaal uit pure nieuwsgierigheid,” herinnert Paco zich. “In 2011 begon María José Morales, de vrouw van Javier, lepelaars te zien op het strand van La Barrosa. In het begin schonk Javier er niet veel aandacht aan, maar al snel besefte hij dat het geen toevalligheid was: op sommige dagen trokken er bijna duizend vogels voorbij.” Die toevallige waarneming vormde het begin van een project dat onze kennis over de trek van deze soort in Europa ingrijpend zou veranderen.
Het mysterie van de oversteek
Tot dat moment werd aangenomen dat lepelaars ’s nachts of via de Straat van Gibraltar naar Afrika trokken, net als de meeste trekvogels. Maar er klopte iets niet. “We beseften dat er lepelaars in Doñana én in Afrika waren, maar niemand wist hoe ze daar kwamen,” legt Javier uit. “Het was een leemte in onze kennis — en dat in een provincie met zo’n sterke ornithologische traditie.”
De twee besloten het zelf te onderzoeken en richtten het Limes Platalea-project op. In samenwerking met de Fundación Migres en het Colectivo Ornitológico Cigüeña Negra zetten ze een netwerk van observatiepunten op van Cadiz tot aan de Straat van Gibraltar. “Binnen het project hadden we vier observatieposten: Torre Bermeja, Torre del Puerco, Cabo Roche en Cabo Trafalgar,” vertelt Paco. “We wilden weten of die trekroute echt bestond of slechts toeval was.”
1. Torre Bermeja - 2. Torre del Puerco - 3. Cabo Roche - 4. Cabo Trafalgar
Al snel namen de gegevens alle twijfel weg. De lepelaars staken niet over bij Tarifa, maar verder noordelijk, langs een kustcorridor tussen het kasteel van Sancti Petri en halverwege richting Kaap Trafalgar, beïnvloed door wind en getijden. “Er waren dagen dat er duizenden voorbijtrokken,” zegt Javier. “En toen begrepen we dat we getuige waren van één van de laatste grote, nog zichtbare migraties tussen Europa en Afrika.”
Een Atlantische trek
In tegenstelling tot roofvogels, die thermiek nodig hebben om te zweven, is de lepelaar een veelzijdige vogel: hij kan zowel vliegen door met de vleugels te slaan als door te zweven, afhankelijk van de omstandigheden. “Het is een zeer veelzijdige vogel,” vat Javier samen. “Hij kan sprongen van zo’n zestig kilometer maken om de Afrikaanse kust te bereiken, waarbij hij gebruikmaakt van de zijwinden.”
Deze eigenschap verklaart waarom ze niet via de Straat oversteken. “De meest directe route voor hen is niet Tarifa,” legt Javier uit. “Ze volgen een noord-zuidas die perfect in lijn ligt met de Atlantische wetlands van Marokko. Het is een uitgesproken Atlantische, geen mediterrane, trek.”
De ontdekking veranderde wat we over de soort wisten. “Jarenlang dacht men dat lepelaars ’s nachts trokken of vanuit Portugal overstaken. Niemand keek hier,” voegt Paco toe. “En toch vond, midden op het strand van Chiclana, voor de ogen van duizenden badgasten, de sprong naar Afrika plaats.”
De wederopstanding van een soort
De lepelaar stond halverwege de twintigste eeuw in Europa op het randje van uitsterven, met nauwelijks driehonderd broedparen. “Vandaag is het een succesverhaal,” zegt Paco. “De soort heeft zich hersteld en breidt zich steeds verder naar het noorden van het continent uit. Ze broeden inmiddels zelfs in het Verenigd Koninkrijk.”
Javier voegt een interessant weetje toe: “De traditionele Spaanse naam was averramia, omdat ze in bomen broedden. De term lepelaar werd in de negentiende eeuw populair, toen een Spaanse natuuronderzoeker in Zuid-Amerika de roze lepelaar beschreef en die naam ook hier ingang vond.”
Het herstel van de soort is te danken aan verschillende factoren: de bescherming van wetlands, het jachtverbod en een meer gespreide broedstrategie. “Vroeger broedden ze in grote, geconcentreerde kolonies in Doñana; nu zijn er veel kleinere kolonies verspreid over het hele Iberisch Schiereiland, zelfs in Gredos en Zamora,” legt Javier uit. “Dat maakt ze veerkrachtiger.”
Een onvoorspelbare trek
Elk jaar, van eind juli tot half november, vormt de kust van Cadiz het toneel van een constante stroom van witte groepen vogels. “Er zijn dagen waarop meer dan duizend lepelaars in slechts een paar uur oversteken,” vertelt Paco. “In het eerste jaar van het project telden we er zo’n tienduizend. Tegenwoordig registreren we er meer dan twintigduizend.”
Maar lepelaars zijn onvoorspelbaar. “Soms trekken ze niet als de omstandigheden perfect lijken, en dan opeens, op een vreselijke dag, verschijnen er honderden,” lacht Paco. “Het hangt af van de wind, de regen, de broedresultaten in Europa… ze weten je altijd te verrassen.”
Het team ontdekte ook een fascinerend verschijnsel, iets wat ze benoemen als de terugkeer. “Wanneer de omstandigheden op zee ongunstig zijn, breken de groepen hun oversteek af en keren terug naar de baai van Cadiz,” legt Paco uit. “Ze wachten tot de wind gunstiger wordt voordat ze het opnieuw proberen.”
Tot nu toe is er nog geen enkele verdronken lepelaar gevonden, iets wat bij andere trekvogels wél voorkomt. “Ze hebben een ongelooflijk vermogen om de juiste beslissingen te nemen en hun koers te corrigeren.”
De rol van de wind en collectieve intelligentie
Lepelaars plannen hun oversteek op basis van de wind. “Wanneer er een krachtige levante waait, vertrekken ze vroeger, op zoek naar de juiste hoek om van de zijwind te profiteren,” zegt Javier. “Je kan het vergelijken met zeilen.”
Die vaardigheid gaat samen met een complex sociaal gedrag. “De jongen trekken samen met de volwassen vogels en leren de route van hen,” legt Javier uit. “Er bestaat een migratiecultuur die van generatie op generatie wordt doorgegeven.”
Het team onderzoekt zelfs hoe de groepen zich organiseren en wie de leiding neemt tijdens de vlucht. “We willen begrijpen of er hiërarchieën zijn, hoe ze met elkaar communiceren en welke omgevingsfactoren het succes van de oversteek bepalen,” voegt Javier toe. “Er valt nog veel te ontdekken.”
Tussen wetenschap en gemeenschap
Hoewel het Limes Platalea-project begon als een wetenschappelijk initiatief, is de maatschappelijke impact enorm geweest. “Vanaf het begin wisten we dat dit de mensen moest bereiken,” zegt Javier. “We willen dat burgers zich bewust worden dat ze in de natuur leven, niet tegen haar.”
Het project telt elk seizoen tussen de tachtig en negentig vrijwilligers. Sommigen doen bijna dagelijks mee, anderen slechts een paar dagen per maand. “Iedereen helpt wanneer het hem of haar uitkomt,” legt Paco uit. “En het mooie is dat er een vriendschapsnetwerk is ontstaan. Veel mensen hebben elkaar hier leren kennen en komen jaar na jaar terug.”
In de eerste jaren was het een titanenwerk. “We draaiden shiften van twaalf uur, van acht uur ’s ochtends tot acht uur ’s avonds, onder een meedogenloze levante,” herinnert Paco zich. “Maar zelfs op de zwaarste dagen maakte het zien van één enkele groep het allemaal de moeite waard.”
Van data naar verwondering
In de loop der tijd hebben de oprichters van het project geleerd wetenschap en emotie te combineren. “We tellen de vogels met wetenschappelijke precisie, maar we blijven ons erover verbazen,” zegt Javier. “Wanneer een enorme groep lepelaars over zee trekt, is dat altijd een ontroerend schouwspel.”
Het project heeft ook waardevolle informatie opgeleverd over de invloed van klimaatverandering. “De lepelaars stellen hun trek steeds verder uit, en meer en meer vogels brengen de winter in Europa door,” legt Paco uit. “Hier in Cadiz zijn we als het ware de douaniers van de soort: we tellen letterlijk hoeveel er oversteken en kunnen zo zien of de populatie groeit of afneemt.”
Een blik op de natuur
Limes Platalea heeft niet alleen wetenschappelijke kennis gebracht, maar ook de blik van mensen op het strand veranderd. “Het bijzondere is dat dit natuurverschijnsel zich afspeelt voor de ogen van duizenden nietsvermoedende toeristen,” zegt Javier. “Terwijl anderen komen voor zon en zand, kun je hier één van de mooiste vogeltrektochten van Europa zien.”
Die zichtbaarheid heeft lokale interesse en trots aangewakkerd. “De gemeente Chiclana heeft ons geholpen met het plaatsen van informatieborden. Er is een windwijzer geplaatst met de beeltenis van de lepelaars en zelfs een rotonde. El Cuartel del Mar stelt ons zijn dakterras ter beschikking als observatiepunt,” vertelt Paco. “Nu herkennen veel mensen de lepelaars en leggen ze aan bezoekers uit wat ze zien. Dat is fantastisch.”
Het project heeft ook internationale waarnemers aangetrokken. “Nederlandse ornithologen komen hier speciaal naartoe om de oversteek te zien,” zegt Javier. “Voor hen is het iets unieks om een lepelaar hier laag over de zee te zien vliegen. Nergens anders in Europa kun je dat zo beleven.”
Het resultaat van dertien jaar liefde voor de natuur
In dertien jaar werk heeft het Limes Platalea-project meer dan een kwart miljoen lepelaars geteld. Maar belangrijker dan de cijfers zijn de kennis, de verbondenheid en de bewondering die het heeft opgeleverd. “We hebben van alles gezien: groepen vogels bij zonsopkomst, vluchten vlak boven het water, formaties die met de wind meebewegen,” herinnert Paco zich. “Elke dag blijft bijzonder.”
Het team is van plan zijn onderzoek verder uit te breiden met nieuwe technologieën, zoals drones waarmee de structuur van de groepen vanuit de lucht kan worden bestudeerd. “We hebben nog veel te leren,” zegt Javier. “Elk antwoord roept weer nieuwe vragen op.”
Een spektakel aan zee
De doortocht van de lepelaars langs de kust van Cadiz is één van die natuurverschijnselen die wetenschap en emotie met elkaar verenigen. Zoals de oprichters van het project het samenvatten: “Wie lynxen wil zien, moet naar Andújar; wie beren wil zien, moet naar het noorden; en wie lepelaars wil zien voorbij trekken, moet naar La Barrosa komen — naar het strand, met de voeten in het zand.”
Wanneer de omstandigheden gunstig zijn en de lucht zich vult met witte vleugels, kan iedereen die naar de horizon kijkt getuige zijn van dat ene moment waarop Europa en Afrika elkaar raken. En zoals Paco en Javier zeggen: “Wie de lepelaars niet over La Barrosa heeft zien vliegen… heeft ze nooit écht gezien.”
Opmerkingen